Nhận định về phương pháp chọn giống cây trồng kiểng lá Việt Nam

Kiểng lá những nhóm những cây cảnh được trồng với mục đích trang trí đang được chú ý trong những năm gần đây. Thông thường, các loài thực vật có màu sắc, hình thái hoặc kiểu dáng đặc biệt có thể được sưu tập để làm vật trang trí và nhu cầu thưởng thức mĩ thuật của con người. Ngày nay, trước nhu cầu ngày càng cao của nông nghiệp đô thị và vườn phố, thú chơi kiểng lá nói riêng và các loại cây cảnh nói chung đã trở nên phổ biến ở nhiều nơi trên thế giới. Trên thế giới, kiểng lá đã được đưa vào mỹ thuật nhà vườn từ thế kỷ 19 ở một số nước như Mỹ, Anh, Pháp, Úc, Hà Lan… Ở Châu Á, các nước phát triển như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc cũng đang xâm nhập vào thị trường này. Kiểng lá là những loại cây có giá trị kinh tế, bảo tồn và nghiên cứu cao.

Đối với những người chơi kiểng lá, nhu cầu tìm những giống cây quý, cây có hình dạng lá, thân đẹp ngày càng tăng. Trong khi đó, các phương pháp khai thác kiểng lá truyền thống bằng cách nhân giống kiểng lá thuần chủng từ cây rừng, nhân giống vô tính gặp nhiều khó khăn do khan hiếm nguồn giống và nguy cơ suy giảm số lượng loài, do đó xu hướng chọn tạo giống kiểng lá bằng phương pháp mới đáp ứng nhu cầu thị trường đã được quan tâm. Các phương pháp chọn tạo giống kiểng có sự khác biệt nhỏ tùy từng loại và nhu cầu thị trường. Hiện nay, một số chi như Philodendrons và Caladium đã có nhiều giống kiểng lá được thương mại có giá trị kinh tế cao và hợp xu hướng thị trường chơi cây cảnh, đòi hỏi cần nhu cầu chọn lọc và lai tạo mới để đáp ứng nhu cầu thị trường tăng cao.

Chi Philodendrons

Chi Philodendrons là loại cây trồng trong nhà, nhà kính và vườn cực kỳ phổ biến trên khắp thế giới. Chúng đã được trồng rộng rãi ở Bắc Âu từ đầu những năm 1800. Chi này được trồng phổ biến nhất lần đầu tiên từ Tây Ấn vào năm 1793 (Birdsey, 1951) và với loài phổ biến là Philodendron hederaceum (Jacq.) Schott. Nhóm cây này cũng đã được lưu hành trong việc buôn bán cây cảnh và người bán hoa dưới nhiều tên khác nhau bao gồm P. cordatum, P. micans, P. miduhoi, P. oxyardium và P. scandens. Trong khi các loài thông thường có màu sắc hoặc nhiều màu khác nhau (ví dụ như  Philodendron erubescens  ‘Pink Princess’) hoặc các giống lai quý hiếm (ví dụ  P. x  joepii ) có xu hướng bán được giá cao nhất trên thị trường, thì những nhà sưu tập sành điệu và có kinh nghiệm ở Mỹ ưa chuộng, hoặc một số loài Philodendron quý hiếm ở Panama, Colombia, Ecuador, Peru và Brazil  với những chiếc lá sặc sỡ và dạng thực vật hấp dẫn [1].

Các loài Philodendron có lá hình nhung và sa tanh cần điều kiện râm mát và độ ẩm tương đối cao để phát triển và duy trì kết cấu và màu sắc lá tốt. Trong khi một số loài có thể tồn tại ở mức ánh sáng rất thấp trong nhiều tháng, hầu hết các loài trông đẹp nhất khi phát triển ở mức ánh sáng từ 400 đến 800 fc [1]. Những loài có mặt dưới lá màu hồng, đỏ hoặc tím cần đặc biệt chú ý đến ánh sáng để tăng cường và giữ các màu này. Tán cây nổi rõ hoặc tán cây cao có thể chịu được ánh sáng khá chói mà không cần tẩy trắng (> 2.500 fc) [1]. Ngược lại, các loài có nguồn gốc từ rừng nhiệt đới rất râm mát sẽ rất khó chịu nếu trồng quá sáng và sẽ chứng tỏ sự kém phát triển của chúng thông qua cháy lá nhanh, cháy ngọn và rụng lá. Một số ít, chủ yếu là những loài có nguồn gốc từ các sinh thái vùng cao, yêu cầu ban đêm mát mẻ với nhiệt độ giảm xuống cao từ 50 đến 13-16°C cao nhất để giữ được nhiều hơn một hoặc hai chiếc lá và tồn tại lâu dài.

Mặt dưới của các lá non có hai dạng màu cao của một cặp loài Philodendron có quan hệ họ hàng gần. © F. Muller 2020.

Hình dạng và màu sắc của lá philodendron thường thay đổi từ cây con đến khi trưởng thành. Các cây non có màu sẫm hơn, các khía cạnh mượt như nhung rõ ràng hơn (khi đặc điểm lá này xuất hiện trong loài) và các lá dạng đơn giản hơn với các vân ít phức tạp hơn so với kích thước đầy đủ. Màu sắc lá, thân và cành có thể thay đổi đáng kể giữa các quần thể hoặc cá thể khác nhau của cùng một loài.

Những cây philodendron có nhiều màu sắc đặc biệt có thể là nguồn cung cấp nguyên liệu chọn tạo rất có giá trị cho các nhà lai tạo. Những người chọn lọc và lai tạo phải luôn để ý những cây có màu sắc đặc biệt sặc sỡ có thể khiến người ta quan tâm đến nghề làm vườn cảnh.

Các chi tiết trên, lá dưới, thân, rễ và cụm hoa của hai cây Philodendron verrucosum.

Do thực tế là tương đối ít trong số các loài “It-plant” cao cấp đã được nhân giống từ hạt giống hoặc nuôi cấy mô thực vật trong quá khứ, những người sản xuất giống thường phụ thuộc ở các mức độ khác nhau vào các cây nguồn hoang dã trực tiếp cũng như nhân giống nguồn gốc gián tiếp từ vật liệu có nguồn gốc hoang dã được tạo ra bên ngoài phạm vi bản địa của chúng. Nhiều loài đắt tiền và được ưa chuộng hiện nay phổ biến trong trồng trọt đòi hỏi điều kiện môi trường được kiểm soát khí hậu hoặc gần tối ưu để phát triển mạnh trong trồng trọt, chưa kể chủ nhân của chúng không chỉ là một kỹ năng trồng trọt.

Chi Caladium

Chi Caladium là một chi thực vật có hoa trong họ Ráy. Chi Caladium bao gồm bảy loài có nguồn gốc từ Nam Mỹ và Trung Mỹ, Ấn Độ, các khu vực của châu Phi và các hòn đảo nhiệt đới khác nhau [2]. Chúng phát triển ở các khu vực trống trong rừng và trên bờ sông và không hoạt động trong mùa khô . Cây mọc hoang cao tới 15–35 inch (40–90 cm), với hầu hết các lá dài và rộng từ 6-18 inch (15–45 cm) [3].

Một số loài được trồng làm cây cảnh vì những chiếc lá lớn hình đầu mũi tên được đánh dấu bằng các mẫu khác nhau màu trắng, hồng và đỏ (phần nào giống với cây kim tước không liên quan) và đã được trồng ở châu Âu từ cuối thế kỷ 18. Hai dạng được trồng rộng rãi nhất được gọi là “lá ưa” và “lá hình mác”. Loại trước đây thường được nhìn thấy hơn và là loại caladi truyền thống của ngành trồng trọt; lá có hình trái tim nhiều hơn. Loại sau có nhiều lá hình mũi mác hơn. Hầu hết các cây Caladium trong trồng trọt cao đến khoảng 24 inch (60 cm) và rộng 24 inch (60 cm), mặc dù các giống lùn hiện đang được trồng trọt [2].

Caladium là một loại cây đẹp với những chiếc lá đáng kinh ngạc. Chúng thích nơi râm mát vừa phải với ánh nắng gián tiếp, độ ẩm cao và lịch trình tưới nước có cấu trúc tốt. Caladium là một loài thực vật nhiệt đới có nguồn gốc từ Brazil. Nó không chịu được nhiệt độ thấp hoặc không có nước kéo dài. Điều cần lưu ý là sau một thời gian không có nước, lá Caladium sẽ không hoạt động và rũ xuống.  Nhiều giống cây trồng đã được chọn lọc, hầu hết chúng có nguồn gốc từ C. bicolor. Nhiều loài được bán với tên C. hortulanem (đồng nghĩa với C. bicolor). Các giống lá hình mũi mác cũng có nguồn gốc từ C. schomburgkii.

Hiện nay, Caladium bicolor và Caladium schomburgkii thường được trồng để lấy lá lâu dài và tạo ra nhiều màu sắc [4]. Yếu tố quan trọng nhất quyết định giá trị trang trí của các cây thương mại là đặc điểm lá của chúng. Màu nền của lá là một đặc điểm quan trọng khác của lá trong caladium. Màu nền của lá trong caladium rộng rãi có thể được nhóm thành hai loại, màu xanh lá cây và màu chanh. Lá caladium màu chanh có màu vàng nhạt trong suốt mùa sinh trưởng bất kể mức độ ánh sáng (từ ánh sáng mặt trời hoàn toàn đến bóng râm một phần) và nhiệt độ mà cây caladium được trồng [6]. Phần lớn các giống cây trồng caladium thương mại có màu nền là màu xanh lá cây, mặc dù có thể có các sắc thái của màu xanh lá cây. Sản xuất thương mại quy mô lớn cây caladi chủ yếu thông qua phân chia củ. Hiện nay, khoảng 95% củ caladium được sử dụng trên thế giới được sản xuất ở Florida. Việc hiểu rõ phương thức di truyền các đặc điểm của lá caladium là rất quan trọng đối với các nhà chọn giống cây trồng để chọn bố mẹ thích hợp, dự đoán năng suất thế hệ con cái, ước tính kích thước quần thể nhân giống cần thiết.

PHƯƠNG PHÁP CHỌN GIỐNG KIỂNG LÁ

Quy trình chọn tạo chung

Các giống kiểng lá khác nhau có một quy trình chọn tạo giống khác biệt nhau về chi tiết từng giống, từng loài và đặc điểm chọn tạo mong muốn. Nhìn chung, một quy trình chọn tạo giống kiểng lá cho chi Philodendrons và Caladium có nhiều đặc điểm giống nhau. Quy trình cho chọn tạo cho đến khi có cây con thành phẩm từ 6-10 năm/ giống có các đặc điểm di truyền ổn định có thể thương mại.

Chọn giống:

+ Lai tạo (thụ phấn cho cây trồng): Để thu được cần trưởng thành cần mất khoảng 3-5 năm.

+ Gieo hạt (đợi thời gian tăng trưởng của cây con): Cây con cần được gieo và nẩy mần khoảng 2-3 tháng.

+ Chọn giống: Chọn lọc hình thái cây con từ 1-2 năm tuổi.

Nhân giống:

+ Nhân giống in vitro: Để có thể nhân giống in vitro giống kiểng lá cần có từ 6 tháng đến 1 năm để hoàn thiện quy trình nhân giống. Đôi khi thời gian nhân giống sẽ lâu hơn.

+ Sàng lọc hình thái: Cây con được đưa ra vườn ươm để chọn lọc các hình thái nhu cầu thị trường mong muốn, đảm bảo các hình thái đồng đều và đúng với hình thái của cây mẹ.

+ Đánh giá sinh lý: Đánh giá các đặc điểm sinh lý đảm bảo kiểng lá có thể sống được trong điều kiện tự nhiên khi khách hàng trưng bày.

Lai tạo nhân tạo để tạo nguồn giống ban đầu

Chọn những cây hoang dại thu được từ rừng bằng cách thu thập mẫu trong những khu hệ sinh thái đặc trưng mà loài đó sinh sống. Thông thường, những cây này có thể mang đầy đủ các đặc điểm hoang dại khi chăm sóc và có đủ tuổi trưởng thành để các mẫu cây nuôi cấy khỏe mạnh. Đặc điểm chung của những cây này là cụm hoa mọc ra một hoặc hai chùm trên nách lá. Những thân cây rễ trần ngược lại có thể dễ nẩy mầm nhưng tỷ lệ sống sót không cao [5].

Cây hoang dại được trồng trong điều kiện cần thiết lập phù hợp với môi trường sống của chúng. Sau khoảng thời gian đủ lâu (thường đến khi chúng ra hoa) thì tiến hành lai tạo.

Những chùm hoa đơn lẻ và từng cặp trên những cây Philodendron Patriciae trồng bằng hạt 5-6 năm tuổi khác nhau.

Trong môi trường tự nhiên, sự phát triển của Philodendron bắt đầu bằng hạt và Caladium từ củ. Do là loài thụ phấn chéo, nên trong quá trình giao phấn cần kiểm soát các đặc điểm di truyền đẻ tránh lai lẫn tạo cho đời sau. Có thể sử dụng cây trồng với hạt giống của cây mẹ và phấn hoa của cây bố cho phép lại 2 chiều.

Sau 3-5 năm có thể thu được một lượng nhỏ hạt giống bằng cách sử dụng phấn hoa của cây hoang dã với các đặc điểm nguyên thủy, gọi là cây thuần chủng. Sau đó, hạt giống cần gieo để đánh giá chất lượng tán lá và sức sống tổng thể của hạt. Những hạt giống đạt chất lượng của cây bố mẹ được chọn giống để tiếp tục nuôi cấy nhân giống số lượng lớn.

Nhân giống in vitro

Lựa chọn hạt giống (Philodendron) hoặc củ (Caladium) để nuôi cấy mô. Cần xây dựng mô hình nuôi cấy mô đối ưu cho từng loại đối tượng nuôi cấy.

Một số đặc điểm di truyền định hướng có thể gợi ý cách thức chọn tạo kết hợp nuôi cấy mô. Màu nền của lá là một đặc điểm quan trọng trong nhiều loài hoa kiểng. Ví dụ, lá xanh, chanh, vàng và đen đã được quan sát thấy trên nhiều giống cây trồng. Tuy nhiên, kiến ​​thức về phương thức di truyền đối với màu nền của lá ở các aroid này vẫn còn thiếu. Các nghiên cứu kế thừa trước đây đã chỉ ra rằng caladi và các aroid khác dường như chia sẻ các phương thức di truyền tương tự đối với các ký tự dạng lá. Kiến thức thu được về phương thức di truyền màu nền lá trong caladium có thể hữu ích cho việc nghiên cứu sự di truyền màu nền lá trong các cây họ Ráy (Aroid) khác.

Ví dụ: Lá Caladium (Araceae) có hai màu nền của lá được kiểm soát bởi một locus hạt nhân duy nhất, với hai alen, LEMvà lem , lần lượt kiểm soát màu lá chanh trội và màu xanh lá cây lặn [4].

Sàng lọc hình thái

Cây nuôi cấy mô cần đưa ra vườn ươm đến 1-2 tuổi để có thể chọn lọc hình thái lá có đặc điểm phù hợp với nhu cầu thị trường mong muốn. Các kết quả chọn lọc phụ thuộc vào hình thái lá (phù hợp với kiểu dáng người chơi cho là đẹp), đặc điểm trồng trong điều kiện phòng khách, vườn nhà… và cần đảm bảo sự đặc điểm sinh lý của cây sống đáp ứng đủ lâu để có thể chơi và buôn bán, vận chuyển.

Ví dụ Philodendron squamicaule Croat & Grayum. thường được chọn lọc có các cuống lá màu xanh lục tươi, bóng, hình trứng rộng đối với phiến lá dưới lông [1].

Thương mại hóa sản phẩm

Sản phẩm thương mại hóa cần có đặc điểm hình thái (chủ yếu là lá) độc đáo, một số đặc điểm hình thái khác phù hợp với người nhìn. Đặc điểm di truyền ổn định và có thể đễ chăm sóc, nuôi trồng. Một số giống cần đảm bảo đặc điểm sinh lý không bị biến đổi khi già hoặc có mùi, màu sắc khó chịu.

DỰ KIẾN KẾT QUẢ

Với mô hình trên có thể chọn lọc và nhân lên số lượng lớn kiểng lá, với các giống của chi Philodendron và Caladium đáp ứng nhu cầu thị trường. Toàn bộ thời gian thực hiện cần khoảng 10 năm.

Một số đặc điểm lá của chi Philodendron có giá trị kinh tế cao được lai tạo.

NHẬN ĐỊNH

Ưu điểm

• Do là thị trường mới và có giá trị cao, kiểng lá có thể ít bị cạnh tranh khi phát triển tại thị trường Việt Nam.
• Quy trình nuôi cấy mô và lai tạo kiểng lá truyền thống như trên dễ thực hiện, ít tốn chi phí và chuyên môn cao.
• Với đặc điểm của cây bố mẹ thuần chủng hoang dại, các đời F1 tạo ra đủ đáp ứng nhu cầu chơi kiểng lá của người chơi và không bị rào cản về pháp luật khi đăng ký bảo hộ giống cây trồng.

Nhược điểm

• Thời gian thực hiện quy trình lâu và cần có trang thiết bị, cũng như đầu tư và đam mê lâu dài.
• Quy trình nuôi cấy mô vẫn đòi hỏi có nguồn nguyên liệu khởi đầu, trong khi nước ta thuộc khí hậu nhiệt đới nên cần nhập vật liệu khởi đầu với giá thành cao và khó khăn. Đặc biệt, cần lai tạo để tạo ra những giống kiểng lá có thể sinh trưởng và phát triển trong môi trường và điều kiện nước ta.
• Với thu nhập của người dân Việt Nam chưa cao, nhu cầu kiểng lá nên tập trung vào những khách hàng tiềm năng hơn là sản xuất đại trà.

KẾT LUẬN

Nhu cầu kiểng lá có thể là một thú chơi mới của tương lai mà Việt Nam đang du nhập vào sân chơi này. Công nghệ nuôi cấy mô truyền thống kết hợp với các kỹ thuật hiện tại có thể tạo ra những giống cây trồng kiểng lá đẹp, lá, thú vị đáp ứng cho người chơi kiểng. Tuy nhiên, quy trình cần có sự đầu tư và nghiên cứu sâu rộng. Do là một thị trường mới, kiểng lá không chỉ đáp ứng cho người chơi, cần mang ý nghĩa bảo tồn và giá trị lâu dài trong sản xuất.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] https://www.exoticaesoterica.com/exotic-plant-blog/2020/9/7/the-philo-files-part-i

[2] http://www.hear.org/Pier/species/caladium_bicolor.htm

[3] https://www.jstor.org/stable/23493236

[4] https://www.nature.com/articles/hortres201667

[5] https://link.springer.com/article/10.1007%2Fs11240-020-01888-1

[6] https://journals.ashs.org/jashs/view/journals/jashs/132/6/article-p807.xml